سوره زلزالزِلْزال، سوره ، نود ونهمين سوره قرآن کریم در ترتيب مصحف می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - ترتیب نزول ۳ - وجه تسویه ۴ - نام دیگر ۵ - ریشه زلزل در قرآن ۶ - از سوره‌های کوتاه ۷ - تعداد آیات ۸ - اختلاف‌قرائت ۹ - مکی یا مدنی ۱۰ - محتوای سوره ۱۰.۱ - غرض اصلی ۱۰.۲ - توصیف زلزله قیامت ۱۰.۳ - بارهای سنگین زمین ۱۰.۴ - سخن گفتن زمین ۱۰.۵ - جامع‌ترین آیات قرآن ۱۱ - ارتباط با سوره بینه ۱۲ - ارتباط با سوره عادیات ۱۳ - ثواب قرائت ۱۳.۱ - سوره زلزال در عبادات ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - ترتیب مصحفزلزال از سوره‌های کوتاه قرآن است که پس از سوره بیّنه و قبل از سوره عادیات قرار گرفته است. ۲ - ترتیب نزولدر منابع، ترتیب نزول این سوره، به اختلاف، نودویکمین تا نودوچهارمین ذکر شده است. [۱]
مقدمتان فی علوم‌القرآن، تحقیق و تصحیح آرتور جوی، ج۱، ص۱۲، قاهره، ۱۳۹۲.
[۲]
رامیار، محمود، ج۱، ص۶۸۲، تاریخ قرآن، امیرکبیر، تهران ۱۳۷۹ ش.
۳ - وجه تسویهنام زلزال از نخستین آیه این سوره گرفته شده است. [۳]
فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، بصائر ذوی‌التمییز، ج۱، ص۵۳۵، عقیق محمدعلی بخار، بیروت، بی‌تا.
۴ - نام دیگراین سوره به نام زَلزَلَة یا زُلزِلَت نیز نامیده شده است. [۴]
ابن‌عاشور، محمدالطاهر، ج۳۰، ص۴۸۹، التحریر و التنویر، تونس، ۱۹۸۴.
۵ - ریشه زلزل در قرآنواژه زلزال در قرآن دو بار به کار رفته، یکی در آیۀ اول همین سوره و دیگری در آیۀ یازدهم سورۀ احزاب ، که در هر دو مورد به معنای تکان‌خوردن است. زلزله نیز تنها در نخستین آیۀ سورۀ حج آمده است. ۶ - از سوره‌های کوتاهسیوطی ، [۵]
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم‌القرآن، ج ۱، ص ۲۲۲، چاپ ابوالفضل ابراهیم، قم، ۱۳۶۳ش.
این سوره را در تقسیم‌بندی سوره‌های قرآن در شمار سوره‌های کوتاه از دسته مفصّلات دانسته است.۷ - تعداد آیاتسورۀ زلزال بنابر شمارش کوفی هشت آیه و بنابر دیگر شمارش‌ها نه آیه دارد. [۶]
فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، بصائر ذوی‌التمییز، ج۱، ص۵۳۵، عقیق محمدعلی بخار، بیروت، بی‌تا.
۸ - اختلافقرائتبرخی قرائت‌شناسان موارد اختلاف قرائت آن را یادآور شده‌اند. [۷]
دانی، عثمان‌بن بن‌سعید، ج۱، ص۲۲۴، الیتسیر فی‌القراءات السبع، چاپ اوتوپرنسل، استانبول، ۱۹۳۰.
[۸]
ابن‌جزری، النشر فی‌القراءات العشر، ج۲، ص۴۰۳، چاپ علی‌محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰)، بیروت.
۹ - مکی یا مدنیبه گفتۀ بیش‌تر مفسران ، این سوره مدنی است؛ اما، گزارش‌هایی نیز دربارۀ مکی بودن سوره آمده است. [۹]
زمخشری، تفسیر الکشّاف، ج۴، ص۷۸۳.
[۱۰]
طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱۰، ص۷۹۶، تحقیق رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۱]
ابن‌عاشور، محمدالطاهر، التحریر و التنویر، ج۳۰، ص۴۸۹، تونس، ۱۹۸۴.
با این حال ابن عاشور [۱۲]
ابن‌عاشور، محمدالطاهر، التحریر و التنویر، ج۳۰، ص۴۸۹، تونس، ۱۹۸۴.
بر مکی بودن این سوره اصرار دارد.دروزه [۱۳]
دروزه، ج ۷، ص ۱۴۹
نيز مكى بودن اين سوره را محتمل‌تر مي‌داند.سیوطی، [۱۴]
سیوطی، تناسق‌الدرر فی تناسب السور، ج ۱، ص ۵۴، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت، ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
مدنی بودن این سوره را، به‌رغم ساختار شکلی و محتوای مکی آن، به روایتی از ابوسعید خُدْری مستند کرده است.۱۰ - محتوای سورهاین سوره دارای مضمونی واحد و دربارۀ زلزله هولناک قیامت است. ۱۰.۱ - غرض اصلیبدینسان، غرض اصلی این سوره آگاه‌ساختن انسان‌ها از عظمت زلزله رستاخیز و هشدار به آن‌ها جهت آمادگی برای چنین روزی است. ۱۰.۲ - توصیف زلزله قیامتآیۀ اول سورۀ زلزال و آیات اول و دوم سورۀ حج، که هر دو توصیف زلزله قیامت است، ارتباط معنایی کامل دارند. ۱۰.۳ - بارهای سنگین زمیندر آیۀ دوم سورۀ زلزال، سخن از بارهای سنگین زمین است که این مضمون با آیات سوم و چهارم سوره انشقاق نیز همسان است. از نظر برخی مفسران، منظور از بیرون آمدن بارهای سنگین، خروج مردگان از قبرهاست ؛ [۱۵]
ابن‌عطیه، عبدالحق‌بن غالب، المحر الوجیز فی تفسیرالکتاب‌العزیز، ج۱۶، ص۳۴۸، تحقیق مجلس علمی، ۱۴۱۱ /۱۹۱۱.
[۱۶]
فخررازی، التفسیرالکبیر، ج ۳۲، ص ۵۵
اما، از نظر برخی دیگر این مفهوم، عام است و اختصاص به مردگان ندارد و مصادیقِ اَثقال، گنج‌ها و معادن و حتی شهرها و تمدن‌های مدفون است. [۱۷]
ابن‌عطیه، عبدالحق‌بن غالب، المحر الوجیز فی تفسیرالکتاب‌العزیز، ج۱۶، ص۳۴۸، تحقیق مجلس علمی، ۱۴۱۱ /۱۹۱۱.
[۱۸]
طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱۰، ص۷۹۸، تحقیق رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۹]
مغنیه، محمدجواد، التفسیرالکاشف، ج۷، ص۵۹۸، یروت، ۱۹۸۱.
۱۰.۴ - سخن گفتن زمیندر آیۀ چهارم این سوره به سخن گفتن زمین تصریح شده است. این سخن‌گفتن، هم به معنای حقیقی و هم به معنای مجازی آمده است. [۲۰]
طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۱۰، ص۳۹۳، با مقدمۀ شیخ آقابزرگ تهرانی، داراحیاء التراث‌العربی، بیروت.
[۲۱]
زمخشری، تفسیر الکشّاف، ج۴، ص۷۸۴.
کسانی که به معنای حقیقی آن قائل‌اند، با استناد به شواهد و قرائن قرآنی، همانند شهادت اعضا و جوارح انسان، برای زمین، شعور و فهم قائل‌اند؛ اما، کسانی که قائل به سخن‌گفتن مجازی زمین‌اند، بر این باورند که در این آیه، حوادث و حالات زمین در هنگام وقوع زلزله رستاخیز، به سخن گفتن آن تشبیه شده است. [۲۴]
طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱۰، ص۷۹۸ـ۷۹۹، تحقیق رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۰.۵ - جامع‌ترین آیات قرآنابنمسعود دو آیۀ پایانی این سوره «فمن یعمل مثقال ذرة خیرآ یره، و من یعمل مثقال ذرة شرآ یره» را جامع‌ترین آیات قرآن به‌شمار آورده است. [۲۶]
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم‌القرآن، ج۴، ص۱۴۸، چاپ ابوالفضل ابراهیم، قم، ۱۳۶۳ش.
مضمون این دو آیه به پاداش و کیفر کوچک‌ترین کردارهای انسان در قیامت ناظر است و با محتوای آیۀ ۴۷ سورۀ انبیاء و آیۀ ۱۶ سورۀ لقمان هماهنگی دارد. ۱۱ - ارتباط با سوره بینهنیشابوری ، [۲۷]
نیشابوری، نظام‌الدین حسن‌بن محمد، غرائب‌القرآن در غائب‌الفرقان، ج۶، ص۵۴۶، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت، ۱۴۱۶.
[۲۸]
آلوسی، شهاب‌الدین محمود، روح‌المعانی، داراحیاءالتراث‌العربی، بیروت، بی‌تا.
در وجه ارتباط این سوره با سورۀ قبل، گفته است که سورۀ بیّنه با ذکر کیفر کافران و مشرکان و بیان پاداش مؤمنان و صالحان پایان یافته و سورۀ زلزال نیز زمان این کیفر و پاداش را ذکر کرده است ۱۲ - ارتباط با سوره عادیاتبرانگیختن از قبرها نیز که در سورۀ بعدی، عادیات، آمده به نحوی با سورۀ زلزال مربوط است. [۳۰]
سیوطی، تناسق‌الدرر فی تناسب السور، ج۱، ص۱۷۶، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت، ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۱۳ - ثواب قرائتدربارۀ فضیلت تلاوت سورۀ زلزال روایاتی نیز رسیده است. [۳۱]
طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱۰، ص۷۹۶، تحقیق رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۳.۱ - سوره زلزال در عباداتاز آن به مناسبت در باب صلات سخن گفته‌اند. قرائت سوره زلزله در نمازهای نافله ، [۳۳]
کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ج۳، ص۴۷۸.
همچنین قرائت سوره یاد شده و تکاثر و قدر در رکعت اول نافله شفع [۳۵]
شیخ محمد حسن نجفی، کشف الغطاء، ج۳، ص۴۸۱.
و نماز جعفر طیار مستحب است.بین نماز مغرب و عشا دو رکعت نماز وارد شده که در رکعت اول پس از حمد سیزده بار سوره زلزال و در رکعت دوم پانزده بار سوره توحید خوانده مى‌شود. ۱۴ - فهرست منابع(۱) مقدمتان فی علوم‌القرآن، تحقیق و تصحیح آرتور جوی، قاهره، ۱۳۹۲. (۲) رامیار، محمود، تاریخ قرآن، امیرکبیر، تهران ۱۳۷۹ ش. (۳) فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، بصائر ذوی‌التمییز، عقیق محمدعلی بخار، بیروت، بی‌تا. (۴) دانی، عثمان‌بن بن‌سعید، الیتسیر فی‌القراءات السبع، چاپ اوتوپرنسل، استانبول، ۱۹۳۰. (۵) ابن‌جزری، النشر فی‌القراءات العشر، چاپ علی‌محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰)، بیروت. (۶) طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، تحقیق رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۷) ابن‌عاشور، محمدالطاهر، التحریر و التنویر، تونس، ۱۹۸۴. (۸) زمخشری، تفسیر الکشّاف. (۹) ابن‌عطیه، عبدالحق‌بن غالب، المحر الوجیز فی تفسیرالکتاب‌العزیز تحقیق مجلس علمی، ۱۴۱۱ /۱۹۱۱. (۱۰) رازی، محمدبن عمربن حسین، التفسیرالکبیر، درالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۱. (۱۱) مغنیه، محمدجواد، التفسیرالکاشف، بیروت، ۱۹۸۱. (۱۲) صدرالمتألین، محمدبن ابراهیم، انتشارات بیدار، قم، ۱۳۷۹ ش. (۱۳) طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، با مقدمۀ شیخ آقابزرگ تهرانی، داراحیاء التراث‌العربی، بیروت. (۱۴) طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، بیروت ۱۳۹۴ه. (۱۵) سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم‌القرآن، چاپ ابوالفضل ابراهیم، قم، ۱۳۶۳ش. (۱۶) سیوطی، تناسق‌الدرر فی تناسب السور، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت، ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۱۷) نیشابوری، نظام‌الدین حسن‌بن محمد، غرائب‌القرآن در غائب‌الفرقان، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت، ۱۴۱۶. (۱۸) آلوسی، شهاب‌الدین محمود، روح‌المعانی، داراحیاءالتراث‌العربی، بیروت، بی‌تا. (۱۹) حویزی عبدعلی‌بن جمعه، نورالثقلین، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، قم، بی‌تا. (۲۰) فخررازی، التفسیرالکبیر. (۲۱) کاشف الغطاء، کشف الغطاء. (۲۲) شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة. (۲۳) شیخ محمد حسن نجفی، جواهر الکلام. (۲۴) شیخ یوسف بحرانی، الحدائق الناضرة. (۲۵) محمد عزه دروزه، التفسير الحديث، ترتيب السور حسب النزول. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره زلزال»، شماره۵۹۳۰. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۲۶۳. |